Een nieuwe renaissance voor het boek

Een goed vormgegeven boek. Is dat geen pleonasme? Al zolang er boeken worden gemaakt, gaat dat gepaard met aandacht voor de vormgeving ervan. De monniken die voor de uitvinding van de boek­drukkunst psalmenverzamelingen, Bijbels en gebedenboeken overschreven, hadden al oog voor een afgewogen pagina-indeling. De marges, regelafstand, de grootte van de initiaal – het was allemaal zorgvuldig op elkaar afgestemd. Wie in een museum goed naar een oud handschrift kijkt, kan de potloodlijntjes zien die als hulpmiddel werden gebruikt.

Het ging nooit om de schoonheid zelf, hoe mooi de miniaturen ook zijn van de gebroeders Van Limburg of Richard van Verdun. Alle uitvindingen die het boek in de loop van eeuwen perfectioneerden, waren gericht op het vergroten van het leescomfort. Denk aan de initiaal die vanaf de vierde eeuw gemeengoed werd. De spatie die vanaf de zevende eeuw vanuit Ierland heel Europa veroverde, kort daarna gevolgd door leestekens. Hetzelfde geldt voor de plaats van een tekst op de pagina of de indeling in alinea’s, paragrafen en hoofdstukken waarvan het onderscheid in één oogopslag duidelijk moest zijn.

Toch is er sinds de uitvinding van Johannes Gutenberg iets veranderd. De drukpers – en alle verbeteringen aan het productie­proces die in bijna zeshonderd jaar daarna zijn doorgevoerd – maakte het mogelijk om boeken industrieel te vervaardigen. Een boek was niet langer automatisch een uniek product dat een leven lang werd gekoesterd en dat mocht kosten wat het moest kosten. Het boek werd een product dat uitgevers en boekhandelaren op een slimme manier aan zo veel mogelijk mensen probeerden te slijten. Een product dus dat gehoorzaamde aan de wetten van de markt.

Dat heeft de wereld veel goeds gebracht: een ongekende verspreiding van kennis, kunst, entertainment, cultuur, informatie. Maar het betekende ook dat er niet altijd evenveel zorg voor boekverzorging was. Kijk naar de boeken die in de tweede helft van de negentiende eeuw voor de snel groeiende markt lezers werden geproduceerd. Rommelig, overvol, slordig opgemaakt, met een overdaad aan over­bodige decoratieve tekens. Het is niet voor niets dat juist toen de arts-and-craftsbeweging van William Morris opkwam die pleitte voor een herwaardering van het middeleeuwse respect voor vakmanschap – ook in boekproductie.

Het verdwijnen van kennis

Eigenlijk is nu een nieuwe renaissance van het goed vormgegeven boek nodig. Ook in de eerste decennia van de eenentwintigste eeuw liggen te veel uitgaven in de boekhandel met standaardfont, doorsneepapier, te zuinige marges, te vaak herhaalde stramienen en andere gebreken. Uitgevers laten boeken steeds vaker zetten door softwareprogramma’s zonder dat er iemand met kennis van grafische vormgeving er bemoeienis mee heeft. Omslagen hebben te vaak een afbeelding die weinig van doen heeft met de inhoud of die al te rechtstreeks of clichématig de inhoud weergeven.

Het is allemaal heel begrijpelijk. De marges in het boekenvak zijn klein, de verleiding om de kosten zo beperkt mogelijk te houden navenant groot. Maar de gevolgen van deze houding is potentieel desastreus. In de eerste plaats voor de bedrijven die, essentieel voor de boekproductie, flinke investeringslasten hebben: drukkers, binders en bedrijven die zich hebben toegelegd op specialistische activiteiten als het handmatig aanbrengen van goud op snee. Er is – in Nederland – al lange tijd een kaalslag gaande in deze grafische industrie. In het voorjaar van 2021 sloot nog zelfstandige binderij Van Waarden voorgoed zijn deuren.

 

Uitgever, ontwerper en drukker zijn samen verantwoordelijk voor het voortbestaan van het ‘gedrukte boek’

 

Als deze trend zich doorzet, kunnen uitgeverijen straks alleen terecht in het buitenland. Polen, Tsjechië, of nog verder: China, Singapore, Hong Kong. En dan? Om een écht in alle opzichten perfect boek te maken, moet de uitgever en ontwerper naar een drukkerij kunnen gaan om met eigen ogen te zien wat het verschil is tussen verschillende papiersoorten. Moet hij of zij met een binder kunnen praten over het verschil tussen slordig en zorgvuldig vergaren van vellen papier, het schoonsnijden van het boekblok, het lijmen van een kapitaalbandje. Met een leverancier uit het Verre Oosten lukt dat niet.

Zou het geen ramp zijn als deze in eeuwen opgebouwde kennis en vakmanschap verloren gaat? De uitgeverij heeft een te grote verant­woordelijk­heid voor de boekcultuur om dat voor een paar tientjes meer winst te verkwanselen.

Een goed vormgegeven boek

De renaissance is mogelijk als de uitgeverij een boek niet ziet als slechts een verschijningsvorm van de tekst, maar als een gesamtkunstwerk waarin iedereen samenwerkt om tot het mooiste resultaat te komen. Van de letterontwerper tot de binder. De spil hierin is de grafische vormgever. Hij maakt voor zijn ontwerp de keuze van een letter van binnenwerk en omslag en zoekt daar idealiter zo nodig de beste afbeelding bij. Hij weet ook dankzij zijn kennis van en contacten in de grafische industrie precies wat de technische mogelijkheden zijn en wie zijn ontwerp voor de juiste prijs het beste kan realiseren.

Het geslaagdste gesamtkunstwerk is een boek waarvan de lezer helemaal niet merkt dat het is vormgegeven. Een boek met een zo aansprekend en aantrekkelijk omslag dat hij het onwillekeurig oppakt en dat vervolgens natuurlijk in de hand ligt en goed openvalt. Een boek ook met een rustige indeling, waarin de regelafstand, de marges en zo nodig tussenkopjes of paragrafen zó op elkaar zijn afgestemd dat zijn ogen nooit vermoeid raken. Een boek dat de lezer, onwetend dat het door de vormgeving komt, na afloop met genoegen in zijn boekenkast zet en nog regelmatig even ter hand neemt.

Dat betekent niet dat ieder boek streng en ingetogen moet worden vormgegeven – als een wetboek, het zevendelig verzameld werk van Karel van het Reve dat van 2008 tot 2011 bij Van Oorschot is verschenen, of het kwalitatief hoogstaande oeuvre van Piet Gerards. Een boek kan net zo goed een uitbundige uitstraling hebben – zoals ooit het tijdschrift Barbarbar (1958-1972). Ieder van de 87 verschenen delen zijn, hoe wild en experimenteel ook, een lust voor het oog. Alles kan, als ieder detail maar zorgvuldig is afgestemd op de inhoud.

Het vormgeven van een boek begint dan ook met lezen. Een vuist­dikke Zweedse familieroman stelt andere eisen aan een vormgeving dan een bundel hedendaagse poëzie. Of een woorden­boek. Een goede vormgever neemt altijd grondig kennis van de tekst waarvoor hij de fysieke verschijningsvorm ontwerpt. Misschien niet iedere keer van a tot z, maar altijd genoeg om de essentie te vatten. Daarnaast is overleg met de opdrachtgever cruciaal om op een lijn te komen over de gewenste uitstraling. Een grafisch vormgever is geen autonoom kunstenaar.

Dat betekent ook dat een goed vormgegeven boek weliswaar misschien een pleonasme is, maar dat het – voortbouwend op de tekst en in samenspraak met alle betrokkenheid – altijd beter kan. Zoals de Middeleeuwers heel goed wisten.

Tekst: Maarten Dessing

Een groot Nederlands dagblad waar kunst en cultuur te vinden is onder de rubriek ‘Entertainment’. In de provincie Brabant wordt, enigszins onder druk van de publieke opinie, de portefeuille ‘Vrije tijd’ hernoemd tot ‘Vrije tijd, Cultuur en Sport’ en tegelijkertijd wordt eraan toegevoegd dat daarop flink bezuinigd gaat worden. Inderdaad, alweer. Bezuinigen op een sector waarvan het percentage van de totale overheidsuitgave minder dan één procent is. Handelsmaatschappij Nederland laat zich niets gelegen aan kunst en cultuur als het geen geld oplevert. Kom daarvoor niet aan bij de overheid; ‘probeer het maar bij private investeerders. En nou wegwezen’.

Van de subsidies die nog wel bestaan, komt nauwelijks iets terecht bij de uitvoerende kunstenaars. Van hen wordt verwacht – zo lijkt de gedachte – dat zij werken vanuit een grote passie; een redelijk inkomen is dan een bedenkelijke drijfveer. Voedselbank dan maar? Een wegbezuinigde violiste die al geen behoorlijk salaris ontving, probeert het hoofd boven water te houden door wekelijks  een paar uurtjes vioolles te geven . Ondersteunende taken bij het orkest zoals publiciteit, communicatie en kaartverkoop worden vaak gedaan door stagiairs en vrijwilligers. Een beeldend kunstenaar wordt conciërge of werkplaatsassistent... met behoud van uitkering.

Ik wil het ook opnemen voor kleine groepen (productiehuizen, vrijplaatsen) of individuen die ongebaande paden inslaan en durven te experimenteren. Die door de publieke opinie en de politiek de afgelopen jaren cynisch zijn weggehoond, want eindeloos gefröbel waar geld bij moest zonder enig uitzicht op rendement, daar had – en heeft – men niet veel mee op. En ja, bij experiment en laboratoriumwerk moet geld bij en er is geen garantie op succes. Zo komen we vooruit.

Bekijken we de standpunten van de grootste politieke partijen dan zien we vooral algemeenheden. Termen als ‘verbinding’, ‘toegankelijkheid’ en ‘identiteit’ komen veel voor. Vage begrippen om je ergens mee uit te kunnen lullen, mochten er lastige vragen gesteld worden. Het lemma ‘cultuur’ is in de meeste gevallen een sluitstuk van het partijprogramma. Van de zittende coalitie hoeven we niks meer te verwachten en van het volgende kabinet, ondanks mooie woorden, ook niet.

En wat doen wij, cultuur- en kunstliefhebbers? Wanneer bent u voor het laatst naar de schouwburg geweest voor een toneelstuk? Of is ‘Youp trekt volle zalen’ (niks mis mee) en een ‘decibellen dance festival’ het hoogst haalbare? Een goed verzorgde uitgave van een bijzondere dichter of prozaïst met een oplage van amper 500 exemplaren blijft nog jaren opgeslagen in het Centraal Boekhuis in Culemborg en wordt er in de media veel geschreven en gediscussieerd over ‘ontlezing’ in het algemeen en in het basis- en voortgezet onderwijs. Ondertussen moeten we trots zijn op onze kunst en cultuur. Zou wel moeten, ja. We hebben er zo’n tien jaar geleden hard zat om geschreeuwd, toch?

Wat als de gnosis verdwijnt?

 

Even wat jargon uit het boekenvak: een kapitaalbandje, goud-op-snee, de looprichting van het papier, registeren, pregen... Het grafisch product ‘boek’ kan, afgezien van de inhoud, al een ambachtelijk kunstwerk zijn en een hartstochtelijk lezer zou de inhoud én het boek als een onlosmakelijk gesamtkunstwerk kunnen ervaren. De grafici die het maken, werken doorgaans met veel affectie voor de inhoud én voor de lezer. Fantastisch om te zien hoe zij, deze grafici, hun bekwaamheid uitdragen, wanneer je je op hun ‘terrein’ begeeft. Mijn vriendin is ooit meegegaan naar een drukkerij annex binderij, omdat ik daar de eerste gedrukte vellen op kleur moest controleren. Zij – toch een leek – vond het prachtig wat er allemaal om haar heen gebeurde: de luchtbevochtigers, het gesis van offsetpersen en de snijmachine met haar typische geluid. Dzzzzzzzzzzzzt. Ik zag haar enthousiasme en gaf haar hier en daar enige uitleg waar het een en ander voor diende en wat er gebeurde. Hierop werd ik steevast – terecht – gecorrigeerd door de drukker die het beter en nauwkeuriger wist te formuleren. Hoe vaak ik er ook kom, het blijft een fascinerende wereld.

Die fascinerende wereld die ik hier schets, is voor steeds meer mensen iets waarvan het einde in zicht is. Zelf zie ik dat einde niet maar ben er wel bang voor. Zijn er jonge mensen die opgeleid willen worden tot deskundig graficus? Wat gebeurt er als de gnosis van het boekenvak is verdwenen; wie zal dan de waanwijze vormgever op zijn plaats wijzen. Worden er dan nog mooie, genaaid gebonden boeken gemaakt met kapitaalbandje en leeslint? Of is alle literatuur dan overgeleverd aan een e-reader of tablet? Het is absoluut geen ambacht voor het Nederlands Openluchtmuseum. Integendeel.

De grafische industrie en vormgevers – de makers – zijn nu aan zet om te laten zien dat het product ‘boek’ wel degelijk een ontwikkeling doormaakt, zowel in technische als in artistieke betekenis... en dat een goed verzorgd boek verrekte prettig is om te lezen, te bekijken en om in de hand te hebben.
Uiteindelijk zou iedereen de keus moeten hebben of hij/zij literatuur wil lezen van een ‘reader’ of in een mooi verzorgd boek. Maar het moet niet zo zijn dat dit boek zó kostbaar is omdat er nog maar een paar boekdrukkers zijn die dit kunnen produceren en hiervoor hoge bedragen vragen. Dat noem ik geen ‘vrije keus’, maar eerder verslonzing van een prachtvak.

januari 2019, Damiaan Renkens